ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο Ε΄ Ο ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ἀφορμή γιά τήν συγγραφή αὐτοῦ τοῦ μικροῦ πονήματος εἶναι ἀφ’ἑνός ἡ ἐπέτειος τῶν 200 ἐτῶν ἀπό τήν ἑλληνική ἐπανάσταση τοῦ 1821 καί ἀφ’ἑτέρου νά ἀντικρούσω τούς μύθους γιά ἕνα πρόσωπο πού ἔχει συκοφαντηθεῖ ὅσο ἐλάχιστα (;) ἀπό τό σύνολο σχεδόν τῆς ἑλληνικῆς ἱστοριογραφίας, καί συγκεκριμένα γιά αὐτό τοῦ ἐθνομάρτυρα Γρηγορίου τοῦ Ε ’. Τό θέμα  πού θά δοῦμε εἶναι ὁ γνωστός ἀφορισμός τῆς Ἐπανάστασης στή Μολδοβλαχία ἀπό τόν πατριάρχη Γρηγόριο τόν Ε΄. Ἡ ὅλη ἐργασία ἔγινε μέ προτροπή τοῦ πνευματικοῦ μου π. Ἰωάννη Φωτοπούλου, ἐφημέριο στόν ἱερό ναό Ἁγ. Παρασκευῆς, στόν ὁποῖο καί ἀφιερώνω.

Ο ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΑ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΤΟΝ Ε΄

Εἶναι ἀλήθεια πώς ἡ σημαντικότερη κατηγορία πού προσάπτουν στό πρόσωπο τοῦ πατριάρχη εἶναι ὁ ἀφορισμός τῆς ἑλληνικῆς ἐπανάστασης, μέ ἀποτέλεσμα αὐτό νά ἔχει ἀρνητικές συνέπειες στόν ἀγώνα.

Ὁ πατριάρχης κατηγορήθηκε  ὡς «τουρκόφιλος», «τουρκόδουλος», ἐχθρός τῆς ἐπανάστασης καί τῆς ἐλευθερίας τῶν Ἑλλήνων· εἶναι ὅμως αὐτή ἡ πραγματικότητα;

Ἀρχικά πρέπει νά ἀναφέρουμε ὅτι οἱ ἀφορισμοί ἦταν δυό πανομοιότυποι καί ὄχι ἕνας, πού ἀπευθύνονταν στά ἴδια πρόσωπα τόν Ἀλ. Ὑψηλάντη καί τόν Μ. Σοῦτσο. Πρίν ἀρχίσουμε τήν ἐξιστόρηση τῶν γεγονότων πρέπει ἐπίσης νά ἀναφέρουμε κάτι πολύ σημαντικό πού τόνιζε ὁ ἀείμνηστος δάσκαλος Σαράντος Καργάκος, γνώστης τῆς ἑλληνικῆς ἐπανάστασης ὅσο ἐλάχιστοι. Ἔλεγε πώς ἱστορία εἶναι οἱ πηγές καί γιά νά μπορέσει κάποιος νά ἑρμηνεύσει  τά ἱστορικά γεγονότα καί τίς ὅποιες ἀποφάσεις καί ἐνέργειες τῶν ἱστορικῶν προσώπων πρέπει νά ξεχάσει τήν δική του ἐποχή, τά ὅσα θεωρεῖ αὐτονόητα καί δεδομένα καί νά μεταφερθεῖ ὅσο μπορεῖ σέ ἐκείνη τήν ἐποχή τῆς ὁποίας πρέπει νά ἔχει ἐπαρκῆ γνώση (ἱστορική, πολιτική, διπλωματική) γιά νά ἀποφύγει ἔτσι καί τό λάθος τοῦ ἱστορικοῦ ἀναχρονισμοῦ.

Στίς 22 Φεβρουαρίου 1821 στίς 5 τό ἀπόγευμα ὁ Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης περνάει τόν Προῦθο καί κηρύσσει τήν ἐπανάσταση στή Μολδοβλαχία. Ὁ σουλτάνος Μαχμούτ ὁ Β΄ μαθαίνει τά νέα τήν 1η Μαρτίου 1821 ἀπό τόν Ρῶσο πρέσβη στήν Κωνσταντινούπολη, Στρόγανωφ, καί ἔτσι λαμβάνει βίαια μέτρα κατά τῶν ἀπίστων, ἀρχίζει πολεμικές προετοιμασίες καί κηρύσσει τήν Κωνσταντινούπολη σέ κατάσταση πολιορκίας. Ξεσπᾶ ἀμέσως λυσσώδης βία τῶν μουσουλμάνων μέ καταστροφές, βανδαλισμούς καί λεηλασίες ἐναντίων τῶν χριστιανῶν. Ὁ πατριάρχης ὅπως ἀντιλαμβανόμαστε, ὡς ἡγέτης τῶν ὀρθοδόξων Millet Basi ἔχει τεράστια εὐθύνη γιά τή ζωή τους, κάθε ἀπόφασή του θά ἔχει ἄμεσες συνέπειες στούς χριστιανούς. Ὁ σουλτάνος ἀποφασίζει γενική σφαγή· ὅμως χρειαζόταν ἔγκριση μέ τήν ἔκδοση φετφά ἀπό τόν ἀνώτατο θρησκευτικό ἡγέτη τῶν Ὀθωμανῶν σειχούλ ἰσλάμη Χατζήχαληλ ἐφένδη, ὁ ὁποῖος ἀρνεῖται νά συμμετέχει στή σφαγή καί ἔτσι ὁ σουλτάνος τόν παύει· τόν ἐξορίζει καί διορίζει ἄλλον στή θέση του. Ὁ νέος σειχούλ ἰσλάμης Φείζ Ἰμάμης ἀναγκάζεται νά ἐκδώσει  φετφά μέ τόν ὁποῖο προβλέπονται οἱ τιμωρίες μόνο τῶν ἐνόχων. Ὁ σουλτάνος στίς 11 Μαρτίου ἀποφασίζει νά ἐκδώσει φιρμάνι μέ τό ὁποῖο  χορηγοῦσε ἀμνηστία στούς Ἕλληνες ὑπό τόν ὅρο νά μή συμμετέχουν σέ καμία ἐπαναστατική ἐνέργεια. Ἐπίσης μέ ἄλλο φιρμάνι τήν ἴδια ἡμέρα 11 Μαρτίου δίνει διαταγή στόν πατριάρχη νά ἐκδώσει γενικό ἀφορισμό μέ τόν ὁποῖο νά ἀφορίζει ὄχι μόνο τόν Ὑψηλάντη καί τόν Σοῦτσο ἀλλά καί τούς ὀπαδούς τους καί νά λύσει τόν ὅρκο τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. 

Ο ΠΡΩΤΟΣ ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ

Ὁ πατριάρχης καί ἡ σύνοδος θέλοντας νά περιορίσουν ὅσο τό δυνατό τίς ἀρνητικές συνέπειες τοῦ ἀφορισμοῦ, τόν συνέταξαν χειρόγραφα, ὑπό τή μορφή ἐπιστολῆς καί τήν ἀπηύθυναν μόνο πρός τόν μητροπολίτη Μολδοβλαχίας Βενιαμίν. Ἔτσι, στίς 11 Μαρτίου ἡμέρα Παρασκευή, ὁ πατριάρχης καί ἡ σύνοδος διάβασαν τόν ἀφορισμό ἐπάνω στήν Ἁγία Τράπεζα «ἐν ὀχετοῖς δακρύων» . Στό σημεῖο αὐτό πρέπει νά ἀναφέρουμε α) ὅτι ὁ ἀφορισμός διαβάστηκε κεκλεισμένων τῶν θυρῶν, ἡμέρα Παρασκευή, ὄχι Κυριακή, σέ ἡμέρα δηλαδή λειτουργίας, ἀκριβῶς γιά νά μή γίνει γνωστός καί ἐπηρεάσει ἀρνητικά, ὅπως καί ἔγινε, γιατί δέν θά τόν μάθαινε κανείς. β) Σέ κανέναν ἀπό τούς δυό συνοδικούς ἀφορισμούς δέν ἀποκαλοῦνται οἱ ἐπαναστάτες ὀνομαστικά, ὅπως γινόταν  πάντα σέ ὅλους τούς ἀφορισμούς ἀπαραίτητα γιά νά ἔχουν ἐγκυρότητα, δηλαδή δέν ἀναφέρεται τό ἐπίθετο κακός μπροστά ἀπό τά ὀνόματα τοῦ Ὑψηλάντη καί τοῦ Σούτσου, κακός Ἀλέξανδρος, κακός Μιχαήλ· αὐτό καί μόνο δείχνει ὅτι καί οἱ ἀφορισμοί ἦταν ΑΚΥΡΟΙ καί ΑΝΥΠΟΣΤΑΤΟΙ. γ) Ἡ σύνταξη τοῦ ἀφορισμοῦ σέ μορφή χειρόγραφης ἐπιστολῆς καί ἡ ἀνάγκη νά παραχθοῦν μέ τό χέρι ἀντίγραφα ἑνός τόσο μεγάλου κειμένου καθιστοῦσε τήν ἀναπαραγωγή δυσχερῆ· αὐτός ὅμως ἦταν καί ὁ στόχος τοῦ πατριάρχη καί τῆς Συνόδου, νά συντάξουν ἕναν ἀφορισμό τοπικῆς ἐμβέλειας (Μολδοβλαχία) καί ἡ μεταφορά του καί ἡ διάδοσή του νά εἶναι χρονοβόρα μέ σκοπό νά περιοριστοῦν οἱ ἀρνητικές ἐπιπτώσεις μόνο στήν Μολδοβλαχία.

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ

Ἀντίγραφα τοῦ πρώτου ἀφορισμοῦ διαβιβάστηκαν στήν Ὑψηλή Πύλη, ὅπου Τοῦρκοι ἀξιωματοῦχοι πού τά ἀνέγνωσαν, ἀντιλήφθηκαν τήν ἐξαπάτηση ὅτι ὁ ἀφορισμός δέν εἶναι γενικός καί ἔτσι ἡ Πύλη διέταξε νά συνταχθεῖ  νέος γενικός ἀφορισμός  τυπωμένος σέ μονόφυλλο, ἔτσι ὥστε νά ἀναπαραχθεῖ ταχύτατα σέ ἑκατοντάδες ἀντίτυπα πού θά ἀποστέλλονταν σέ ὅλη τήν αὐτοκρατορία καί ἑπομένως ὁ ἀφορισμός θά ἀνακοινωνόταν ἐπίσημα ὑπό τήν μορφή Ἁπανταχούσας τήν ὥρα τῆς Κυριακάτικης λειτουργίας, ὥστε νά τόν μάθουν ὅλοι.  Ὁ δεύτερος ἀφορισμός ἀφοῦ συντάχθηκε στίς 20 Μαρτίου 1821, Δ΄ Κυριακή τῶν νηστειῶν, ὑπογράφτηκε καί διαβάστηκε ἐνώπιον τοῦ λαοῦ. Ἐκτός ἀπό τούς λόγους πού ἀναφέραμε ἀνωτέρω ὁ δεύτερος ἀφορισμός εἶναι ἀνυπόστατος καθώς τό συνοδικό ὄργανο δέν βρισκόταν σέ πλήρη ἀπαρτία καί ἡ γλῶσσα σύνταξης δέν ἦταν ὁριστική ἀλλά εὐκτική-εὐχετική .

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Ἀπό τά ἀνωτέρω προκύπτει ὅτι ὁ πατριάρχης  παρά τή συμμετοχή του στήν προετοιμασία τῆς ἐπανάστασης καί τῆς σχέσης του μέ τή Φιλική Ἑταιρεία, ἀναγκάστηκε ὑπό τό βάρος τῆς ἀπειλῆς γενικῆς σφαγῆς τῶν χριστιανῶν νά συντάξει τούς δυό ἄκυρους ἀφορισμούς· ἄν δέν τό ἔκανε, τότε οἱ συνέπειες θά ἦταν καταστροφικές. Αὐτό μποροῦμε νά τό ἀντιληφθοῦμε ἀπό τίς σφαγές πού ἀκολούθησαν (δέκα χιλιάδες Ἕλληνες σφαγιάστηκαν μόνο στήν Κωνσταντινούπολη) ὅταν ἔγινε γνωστό ὅτι ξέσπασε ἡ ἐπανάσταση στήν Πελοπόννησο στίς 25 Μαρτίου 1821. Πραγματικά ἡ ἔκδοση τοῦ ἀφορισμοῦ ἦταν ἡ κυριότερη αἰτία πού κόπασαν οἱ σφαγές ἐκεῖνες τίς ἡμέρες, ὅπως προκύπτει ἀπό τά γεγονότα, ἀλλά καί ἀποτέλεσε τό ἐχέγγυο γιά ἀναστολή ἐπιβολῆς ἄλλων σκληροτέρων μέτρων. Ὁ ἀφορισμός ὄχι μόνο δέν εἶχε ἀρνητικές συνέπειες στήν ἐπανάσταση ἀλλά ἔδωσε χρόνο γιά νά προετοιμαστεῖ ἡ ἐπανάσταση στήν Πελοπόννησο. Τόν ἄκυρο ἀφορισμό τόν ἀντελήφθησαν οἱ κληρικοί τῶν ἐπαναστατημένων περιοχῶν πού φρόντισαν νά ἐνημερώσουν τούς χριστιανούς, ἔτσι ὥστε νά μήν ἐπηρεαστοῦν ἀρνητικά. Ὁ ἄκυρος ἀφορισμός δέν εἶχε καμμία ἀρνητική ἐπιρροή στίς ἡγετικές μορφές τῆς ἐπανάστασης. Ὁ ἴδιος ὁ Ὑψηλάντης σέ ἐπιστολή του πρός τούς Σουλιῶτες καί τόν Κολοκοτρώνη, τόν Ἰανουάριο τοῦ ’21, προβλέποντας ἀφορισμό, ἔγραφε νά μήν λαμβάνουν ὑπόψη τά ἀφοριστικά ἐπειδή αὐτά εἶναι ἀποτέλεσμα βίας καί ἐξαναγκασμοῦ καί ὄχι θελήσεως τοῦ πατριάρχη. Ἐκεῖνο πού ἐπηρέασε ἀρνητικά τήν ἐπανάσταση στήν Μολδοβλαχία ἦταν ἡ καταδίκη της ἀπό τούς αὐτοκράτορες τῆς Εὐρώπης πού γέμισε ἀπόγνωση τούς Ἕλληνες στίς παραδουνάβιες ἡγεμονίες .

Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΑΙ Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

Ὁ πατριάρχης εἶχε ἐνεργό συμμετοχή στήν προετοιμασία τῆς ἐπανάστασης καί ἦταν γνώστης τῶν σχεδίων τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας·  αὐτό προκύπτει ἀπό πλῆθος τεκμηρίων. Φιλήμων καί Ξάνθος  ἀναφέρουν στά ἀπομνημονεύματά τους ὅτι ὁ Φαρμάκης πῆγε νά τόν μυήσει στό Ἅγιο Ὄρος, ἀλλά ὁ ἴδιος ἀρνήθηκε ἀπαντώντας «ἐμένα μέ ἔχετε πού μέ ἔχετε». Στενοί συνεργάτες τοῦ πατριάρχη τόσο μέσα στή σύνοδο ὅσο καί στήν πατριαρχική αὐλή εἶναι μέλη τῆς Φιλικῆς, ὅπως ὁ Λογάδης, ὁ Ἀφθονίδης, ὁ Δέρκων Γρηγόριος, ὁ  μητροπολίτης Ἐφέσου Καλλιάρχης. Ὁ Ἰωάννης Παπαρρηγόπουλος, σημαντικό μέλος τῆς Φιλικῆς ἀναφέρει ὅτι ὁ πατριάρχης τοῦ ζήτησε νά μεταφέρει στίς κεφαλές τοῦ Μωριᾶ τίς συμβουλές του γιά ὁμόνοια καί σταθερότητα στήν ἀπόφασή τους νά ἐπαναστατήσουν. Ἐπαναστατικές ἐπιστολές εἶχε στείλει ὁ πατριάρχης καί πρός τόν ἐπίσκοπο Σαλώνων Ἡσαΐα ἀλλά καί πρός τούς ὁπλαρχηγούς τῆς Ρούμελης . Ὁ Σανί Ζαντέ, τοῦρκος ἱστορικός ἀναφέρει ὅτι «Τά σχέδια τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἐτηροῦντο μυστικά μεταξύ τοῦ πατριάρχου, τῶν μητροπολιτῶν, τῶν παπάδων , τῶν δημογερόντων καί τῶν προκρίτων» .

Η ΘΥΣΙΑ

Ἐκεῖνο ὅμως τό γεγονός πού ἔπαιξε καθοριστικό ρόλο στήν ἐπανάσταση, στήν ἑδραίωσή της καί στό γενικό χαρακτήρα πού ἔλαβε, εἶναι ἡ ἐκτέλεση τοῦ πατριάρχη. Ὁ Πατριάρχης κρεμάστηκε στίς 10 Ἀπριλίου 1821, ἀνήμερα τοῦ Πάσχα ἀπό τήν κεντρική πύλη τοῦ Πατριαρχείου. Ὁ Γρηγόριος μποροῦσε νά διαφύγει καθώς τοῦ εἶχε προταθεῖ ἐπανειλημμένως ὅμως ἦταν κάτι πού ἀρνοῦνταν νά πράξει. Γνώριζε ὅτι ἡ θυσία του εἶναι ἡ βάση γιά τή στερέωση καί τήν ἐξάπλωση τῆς ἐπανάστασης. Μέ τόν θάνατό του ὁ ἀγώνας λαμβάνει ἐκτός ἀπό τήν ἐθνική καί τήν θρησκευτική διάσταση, κινητοποιώντας τό θρησκευτικό συναίσθημα τῶν Ἑλλήνων. Ὁ πατριάρχης ἔπεσε γιά νά σηκωθεῖ ἡ ἐπανάσταση, ποτίζοντας μέ τό αἷμα του καί αὐτός τό δένδρο τῆς λευτεριᾶς, κάτι πού ἀμφιβάλλω ἄν θά ἔπρατταν ὅσοι τοῦ ἀσκοῦν κριτική ἐκ τοῦ ἀσφαλοῦς καί ἐκ τοῦ καναπέως.  

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Ἀπό τά ὅσα ἀναφέραμε μέχρι τώρα ἀποδείξαμε ὅτι ὁ πατριάρχης οὔτε τουρκόφιλος ἦταν, οὔτε προδότης, μήτε ἐχθρός τῆς ἐπανάστασης καί τῆς ἐλευθερίας τῶν Ἑλλήνων, ὅπως διατείνονται ὅσοι τόν κατηγοροῦν. Πολλά εἶναι ἀκόμα αὐτά πού θά μποροῦσαν νά γραφοῦν γιά τόν πατριάρχη Γρηγόριο τόν Ε΄. Τά ἀνωτέρω δέν ἀποτελοῦν μία πλήρη ἱστορική ἐργασία, καθώς ὑπάρχουν πολλές κατηγορίες ἀκόμα πού πρέπει νά καταρριφθοῦν, ἀλλά σίγουρα συνιστοῦν ἕνα μικρό ἀφιέρωμα γιά νά δείξουμε πῶς ἀποδομοῦνται οἱ μύθοι.  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κεκαυμένος Γ., : Ὁ Γρηγόριος ὁ Ε καί ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἔκδ. Ἐναλλακτικές, Ἀθήνα.

Ι.Ε.Ε., :  Ἑλληνική Ἐπανάσταση, τ.27. ἔκδ. ἔκδ. Παραπολιτικά, Ἀθήνα 2015.

Λαΐου Σ- Σαρηγιάννης Μ. .,: Ὀθωμανικές ἀφηγήσεις γιά τήν ἑλληνική ἐπανάσταση ἔκδ. Ε.Ι.Ἔ, Ἀθήνα.